راه هاي ارتباط و نفوذ در قلب نوجوان و جوان

1. نوجوانان و جوانان و حسّ استقلال طلبي

جوان امروز، کودک مطيع و فرمان بردار ديروز نيست. حسّ استقلال طلبي و آزادي خواهي با فرا رسيدن بلوغ در نهاد جوان بيدار مي گردد از اين که آنان را بچّه مي خوانيد ناراحت مي شوند. استقلال يک پديده ي رشدي طبيعي است.
حتّي کودک از 2 سالگي مي خواهد کارهايش را خودش انجام بدهد و مستقل باشد. امّا متأسفانه، والدين مانع اين امر مي گردند و اجازه نمي دهند. کودک ياد بگيرد از 2 سالگي خودش کارهايش را انجام بدهد.
چگونه به استقلال جوانان خود کمک کنيم؟
- اجازه ي تصميم گيري به آنان بدهيم؛
- بچّه ها را از عواقب تصميم گيري نترسانيم؛
- تصميم گيري را در نوجوانان تقويت کنيم؛
- مسئوليت به آنان واگذار کنيم.

2. با نوجوانان و جوانان خود مشورت کنيد

پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمودند: «الولد وزير سبع سنين».(1)
در اين دوره، با نوجوان خود مشورت کنيد پيامبر با سرباز هيجده ساله مشورت مي کرد.

خاصيّت مشورت با نوجوانان و جوانان

- با مشورت به او شخصيت مي دهيد؛
- از توان عقلي او کمک گرفته، رشد عقلاني اش را بيشتر مي کنيد؛
- مشورت اعتماد به نفس او را بالا مي برد؛
- در آرامش رواني او تأثير دارد؛
- ياد مي گيرد در آينده، از اصل مشورت استفاده کند؛
- او را وادار به تفکّر منطقي مي کند؛
- جايگاه خود را در خانواده پيدا مي کند.

3. رازدار جوانان خود باشيد

جوان در دوره اي قرار گرفته است که احساسات او بر عقلش غلبه دارد، لذا وقتي رفتارها بر اساس احساس باشد، خطا هم زياد دارد.
1. اگر جوان در محيط خانواده ضعف هايي دارد، اين نقاط ضعف او را به ديگران نگوييد.
2. گاهي نوجوان و جوان دچار گناه مي گردد. سعي کنيد، آبروي او را جلوي ديگران نبريد.
3. اگر راز او را فاش کرديد و حتّي به پدر بزرگ يا مادر بزرگ او گفتيد:
الف) پنهان کاري مي کند؛
ب) اعتماد به شما نخواهد کرد؛
ج) در اثر فرو ريختن ديوار اعتماد بين شما و او، جوان به «لالي اختياري» مبتلا مي گردد يعني، مثل افراد لال ديگر حرف نمي زند.

4. نوجوانان و جوانان را کنترل شديد نکنيد

1. والدين بايد در دوره ي نوجواني و جواني به جاي کنترل مستقيم، کنترل از راه دور داشته باشند.
2. جوان از اين که کنترل مستقيم شود به شدّت ناراحت مي گردد.
3. تربيت کردن، تسليم کردن، وابسته کردن، رام کردن و اهلي کردن نيست. تربيت خود رهبري است.
4. تربيت، خوديابي مستمر است و خودشناسيِ دايمي است.
5. نوجوان و جوان را به خاطر يک اشتباه، براي هميشه طرد نکنيد.
6. فرصت دادن براي اشتباه، راهي براي عبرت گيري است. جوان را به خاطر اشتباه نترسانيد، جواني که از خطا و شکست بترسد کمتر به موفّقيّت و خلاقيّت فکر مي کند.

5. عذر جوانان را بپذيريد

امام سجّاد (عليه السلام) فرمودند:
«اگر کسي از طرف راست تو ناسزا گفت و سپس از طرف چپ آمد و عذر خواست عذر او را بپذير.»(2)
حتّي توصيه شده که اگر جوان اشتباه کرد، کاري نکنيد که او شرمنده گردد. شما عذر براي او بتراشيد. علي (عليه السلام) مي فرمايند: «عذر برادرت را بپذير؛ اگر عذري نداشت برايش عذر بتراش.»(3)

6. به نوجوانان و جوانان احترام بگذاريد

اسلام رابطه اي را قبول دارد که بر اساس تکريم شخصيت، احترام متقابل و عزّت نفس باشد. جوانان، تشنه ي محبّت و احترام اند، يکي از آثار ارزشمند احترام به شخصيت جوان، برخورد توأم با احترام با اوست. مکتب انسان ساز اسلام به بزرگان و والدين سفارش نموده است که به جوانان احترام بگذاريد.
علي (عليه السلام) مي فرمايند:
«اَجمِلوُا في الخطاب تَسمَعُوا جَميلَ الجواب».(4)
پسنديده و نيک با افراد سخن بگوييد و برخورد کنيد تا جواب و برخورد محترمانه را مشاهده نماييد.
جواني که شخصيتش مانند شخصيت بزرگسالان مورد کمال و تکريم و احترام است کوشش مي کند، که رفتارش شايسته ي اين تکريم باشد. او مراقبت مي کند از اعمالي که مقام او را تنزّل مي دهد، اجتناب نمايد.
حضرت پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمودند:
«اکرِمُوا اَولادَکم واَحسِنوا آدابَهم».(5)
فرزندنتان را اکرام کنيد و به آنان آداب شريف و نيکو بياموزيد.

7. به جاي جوانان انتخاب نکنيد

در اين دوره نوجوان و جوان دوست دارد خود انتخاب کند و ديگران به انتخاب او احترام بگذارند. والدين به عنوان راهنما در کنار فرزندان خود باشند و کمک کنند تا آن ها انتخاب درست داشته باشند. اگر در انتخاب اشتباه کردند آن ها را تحقير و سرزنش نکنند و اجازه دهند در انتخاب هاي بعدي درست عمل کنند.

8. در مورد آينده ي او پيش گويي نکنيد

گاهي مربيّان و والدين، با توجّه به رفتارهاي غير معقول و غير منطقي نوجوان، در مورد آينده ي او پيش گويي هاي خوبي ندارند.
جوان، مربّي و والدين را قبول دارد. لذا گاهي باور مي کند که پيش گويي منفي والدين و مربّي آينده ي او را رقم مي زند. لذا در چنين مواقعي که رفتار جوان از پختگي برخوردار نيست، از پيش گويي در مورد آينده ي او پرهيز کنيد.

9. در مورد جوانان قضاوت منفي نکنيد

قضاوت منفي و مثبت والدين، مهم ترين عامل سقوط و پيشرفت جوان است. روان شناسان اعتقاد دارند ذهن جوانان همانند باغچه اي است که در آن گل يا خار کاشته ايد؛ لذا قضاوت مثبت، عامل اعتماد به نفس، پيشرفت و خلّاقيّت جوان است.
ذهن ما باغچه است؛
گل در آن بايد کاشت.
زحمت کاشتن يک گل سرخ،
کمتر از، برداشتن هرزگي آن علف است.
گل بکاريم بيا، گل بکاريم بيا،
تا مجال علف هرز فراهم نشود!

10. محبّت به جوانان

انسان تشنه ي محبّت است؛ در تحقيقات و پژوهشي، تحت عنوان «بررسي علل فرار نوجوانان از خانه» نشان داده شده است که 95% نوجوانان فراري از خانه کساني هستند که از محبّت والدين خود محروم مانده اند؛ لذا مهم ترين نياز جوان، نياز به محبّت است.

الف) ويژگي جواناني که از محبّت والدين بهره مند بوده اند:

1. قدرت سازگاري و سازش يافتگي اجتماعي دارند.
2. احساس امنيّت رواني و آرامش مي کنند.
3. با نشاط و با روحيّه هستند و از زندگي کردن لذّت مي برند.
4. افرادي واقع بين بوده، به خود اعتماد و اطمينان دارند.
5. از استقلال انديشه برخوردارند و به کسي متّکي نيستند.
6. افراد خلّاق، مبتکر و فعّال هستند.

ب) ويژگي جواناني که از محبّت والدين خود محروم مانده اند:

1. احساس ناامني و عدم آرامش مي کنند.
2. نسبت به ديگران بدبين هستند.
3. از زندگي و زنده بودن خود لذّت نمي برند.
4. افرادي وابسته، خجالتي و کم رو هستند و تمايل به تقليد کورکورانه دارند.
5. براي جلب توجّه و خود نمايي، دست به روش هاي نامطلوب مي زنند؛ مثل تک چرخ زدن با موتورسيکلت در خيابان.
6. براي کسب محبّت، به هر نحوي دنبال گدايي کردن محبّت هستند.
7. از اعتماد به نفس پاييني برخوردارند.
8. کساني که از محبّت والدين خود محروم مي مانند به افراد غريبه زود اعتماد مي کنند.

11. در برخورد با جوانان، عدالت را رعايت کنيد

پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله)، فرمودند:
«اِعدِلوا بينَ اَولادِکُم».(6)
ميان فرزندانتان عدالت را رعايت کنيد.
بعضي از والدين، ناخواسته و يا ندانسته، بين فرزندان فرق مي گذارند و اين باعث آزردگي خاطر جوانان مي گردد. والدين گاهي به قصد اصلاح جوان خود، پيوسته او را مورد توبيخ و اهانت خويش قرار مي دهند؛ غافل از اين که تکرار ملامت اثر معکوس دارد و نوجوان را در اعمال ناپسند خود جسورتر مي کند و به لجاجت وا مي دارد.
امام علي (عليه السلام) مي فرمايند:
«اَلاِ فَراطُ فِي المَلَامِةِ تِشُبُّ نِيرانَ اللَّجاج».(7)
زياده روي در ملامت، آتش لجاجت و لجبازي را شعله ور مي کند.

12. از بعضي رفتارهاي نوجوانان و جوانان خود تغافل کنيد

زمير قافله گاهي تغافلي بايد *** که نااميد نگردند قاطعان طريق
قرآن در سوره ي فرقان، خطاب به مردم مي فرمايد: يکي از صفات عبادالرّحمن اين است که وقتي خطايي را مي بينند با سلامت از کنار آن بگذرند.
والدين و مربيّان بايد در برخورد با جوان از شيوه ي تغافل استفاده نمايند.
«وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً».(8)
وقتي انسان جاهلي به آن ها خطاب کرد، با سلامت از کنار او مي گذرند.
ناديده گرفتن رفتار بد نوجوان، يک نوع تربيت است ، امّا در موقعيت هاي خاص اين اشتباه را بايد به او تذکّر داد.

13. روي نقاط مثبت جوانان دست بگذاريد

وقتي با نوجوان و جوان رو به رو مي شويد، با او برخورد مثبت داشته باشيد. از کلمه ها و عبارت هاي تشويق آميز استفاده کنيد و به دنبال نکات مثبت او باشيد، نه عيب جويي و ايراد گرفتن. منظور اين است که رفتارهاي مطلوب فرزندتان را تحسين کنيد و توانايي هاي او رامدّ نظر داشته باشيد.
اجازه دهيد ديدار شما با نوجوان و جوان، خوشايند باشد و يک خاطره ي مثبت ايجاد کند. سعي کنيد برخورد شما با فرزندتان آرامش بخش باشد نه اضطراب آفرين! لذا شايسته نيست در جست و جوي خطاها و نقاط ضعف فرزندتان باشيد؛ بلکه موفّقيّت ها، نقاط مثبت و توانايي و توانمندي هاي او را ببينيد، مطرح کنيد و يادآور شويد.

14. به دوستان او احترام بگذاريد

نوجوان و جوان مي خواهد پايگاهي فراتر از خانواده در ميان هم سنّ و سال هاي خود بيابد. مهم ترين منبع اطّلاعاتي براي نوجوان، دوستان هم سنّ و سال او هستند. نوجوان ناگزير است ارتباط خود را با آنان حفظ کند و در مدرسه ي آنان تعليم ببيند. دوستان منبع ارزشمندي براي حمايت و الگوي آنان مي باشند.
دوستي، يک رابطه ي شخصي، صميمانه، خصوصي و انحصاري است که در آن علاوه بر مشارکت در فعّاليت ها، همدلي و هم ذوقي به خوبي نمايان است.(9)
لذا نوجوانان دوست دارند و علاقه مند است که والدين با دوستان آنان رابطه ي حسنه داشته باشند. و دوستشان را بپذيرند. والدين هم سعي کنند با دعوت از دوستان فرزندان خود به منزل، رابطه اي پدرانه داشته باشند، در حالات شهيد مطهّري (رحمه الله) مي نويسند: که از دوستان فرزندش دعوت مي کرد تا آنان را بشناسد.

15. والدين نظرات خود را به نوجوانان و جوانان تحميل نکنند

گاهي والدين نظرات و علايق خود را به فرزندان تحميل مي کنند و حتّي بدون توجّه به سنّ و موقعيت آنان، رنگ و مدل لباس براي آن ها انتخاب مي نمايند. در چنين موقعيتي، بروز رفتارهايي از قبيل لجبازي، مقاومت منفي و سرکشي قابل پيش بيني است. بايد به نوجوان اعتماد کرد و نظر خود را بر او تحميل نکرد.

16. نوجوانان و جوانان خود را با ديگران مقايسه نکنيد

در قرآن کريم در سوره ي نوح آمده است: «به تحقيق خداوند شما را متفاوت آفريده است.»(10)
اين موضوع در روان شناسي تحت عنوان اصل «تفاوت هاي فردي» مطرح است. تفاوت هاي موجود در انسان بيان گر اين نکته است که پدر و مادر با فرزندان خود مطابق روحيّه، علايق و ويژگي هاي او رفتار کنند؛ پس هرگز توانايي ها و ناتواني هاي نوجوان را با نوجوان ديگر مقايسه نکنيد.
گاهي قصد والدين از اين مقايسه، وادار کردن فرزندان و يا تحريک بيشتر آنان به فعّاليت ها است، در حالي که، اين روش درستي نيست و نتيجه ي معکوس دارد و از اين طريق غرور جوان را مي شکند.
گاهي والدين شرايط گذشته ي خود را با زمان حال فرزندان مقايسه مي کنند. بايد دانست که نوجوان از اين مقايسه احساس بي کفايتي کرده، اعتماد به نفس خود را از دست مي دهد.

17. عزّت نفس جوانان را تقويت کنيد

يکي از مؤثّرترين روش هاي برقراري ارتباط با نوجوان و جوان، حفظ تأمين عزّت نفس او است. تحقيقات نشان داده نوجواني که از عزّت نفس بالايي برخوردار است، بهتر مي تواند زندگي و با ديگران رابطه برقرار کند و به پيشرفت نايل گردد و فردي خلاّق و پويا باشد. نوجوان و جواني که عزّت نفس بالايي دارد، در رويارويي با مشکلات از استواري و مقاومت زيادي برخوردار است.

18. به نوجوانان و جوانان خود مسئوليت واگذار کنيد

نوجوانان و جوانان را به داشتن و پذيرفتن مسئوليت تشويق کنيد. پدر و مادر مسئول هستند کودک ديروز، نوجوان امروز و جوان فردا را براي ورود به دنياي بزرگترها آماده کنند. نوجوان شما، روزي شما را ترک مي کند. و به دنياي مستقل خود قدم مي گذارد، چقدر او را با واقعيّت ها، آشنا کرده ايد؟ چقدر او را مسئوليت پذير تربيت کرده ايد؟ و چقدر او را با مسئوليت هايش آشنا کرده ايد؟ جوان با انجام مسئوليت احساس غرور و بزرگي و شخصيت کرده، جايگاه خود را پيدا مي کند. جواني که نتواند از عهده ي انجام مسئوليتي بر آيد، احساس نااميدي و سرخوردگي خواهد کرد.

19. او را بچّه نخوانيد از اين که او را بچّه مي خوانيد ناراحت است

بعضي از والدين ناخودآگاه و يا از روي غفلت، فرزند نوجوان يا جوان خود را بچّه خطاب کرده، شخصيت او را در حد يک کودک تنزّل مي دهند. اگر چه اين نوع برخورد جنبه ي دل سوزي دارد، ولي نوجوان و جوان از اين که هنوز والدين او را در موقعيت جديد تأييد نمي کنند، ناراحت است.
مقام معظم رهبري (مدظله العالي) مي فرمايند:
مايلم بزرگ ترها و مسؤولان به مسأله جوانان توجه کنند يعني از منظر جوان به مسئله جواني نگاه کنند، آرزوها و توقعات جوان را ببينند، وظايف خود را در قبال اين توقعات و خواسته هاي به حق بفهمند....(11)

20. با نوجوانان همدلي و همفکري داشته باشيد

وقتي بين اعضاي خانواده هم دلي و هم فکري و همکاري وجود داشته باشد. اعضاي خانواده در کنار هم احساس امنيّت و آرامش مي کنند. هم دلي با نوجوان و جوان به اين معنا نيست که در هر شرايطي تسليم خواسته هاي غير منطقي او بشويم، هم دلي و هم فکري با نوجوان و جوان، يعني: هم زباني با او، ايجاد ارتباط سالم و منطقي با نوجوان.
اين هم دلي و هم فکري فرصتي را ايجاد مي کند تا جوان براي غلبه بر نگراني ها و ترس هاي خود با شما درد دل کند و حرف دل خود را بزند؛ لذا هم دلي و هم فکري با نوجوان زمينه هاي سازگاري او را با اعضاي خانواده فراهم مي کند.

21. به او اجازه ي حلّ مشکل بدهيد

مقام معظم رهبري (دامت برکاته) مي فرمايند:
«جوان احساس مي کند در وجود او انرژي هاي متراکم وجود دارد. توانايي هايي که در خود احساس مي کند هم از لحاظ جسماني، هم از لحاظ فکري و ذهني، حقيقتاً هم توانايي هايي که در جوان هست، مي تواند معجزه کند! مي تواند کوه ها را جابجا کند! اگر از اين توانايي ها بهره برداري نکند، احساس بيهودگي مي کند.»(12)
گاهي جوان با مشکلي مواجه مي گردد. اين فرصت را به او بدهيد تا خود بتواند بر مشکلش غلبه پيدا کند. شما درکار او دخالت نکنيد، بلکه به عنوان يک راهنماي دلسوز در کنار او باشيد. مشکلات نه تنها به ايجاد اعتماد به نفس در جوان کمک مي کند، بلکه از مشکلات به عنوان زمينه اي براي تجربه اي نوين و راه گشا استفاده مي کند.

22. جايي که ضرر ندارد به او امتياز بدهيد

توصيه مي شود مانع بعضي رفتارهاي غير ناهنجار نوجوان و جوان که احياناً با سليقه ي شما والدين محترم سازگاري ندارد، نشويد. مانند رسيدن به وضع ظاهر، آرايش مو، گذاشتن خطّ ريش، پوشيدن لباس مورد علاقه، و...اقتضاي سنّ جواني است؛ لذا ممانعت والدين و يا مبارزه با اين نوع رفتارها، نوجوان و جوان را بيشتر جسور و گستاخ کرده، موجب مي شود رفتارهاي ضد اجتماعي از خود بروز دهد.

23. نيازهاي جوانان را بشناسيد

شناخت نيازهاي نوجوان و جوان، راهي براي ارتباط سالم با آنان است، در هر مقطع سنّي بر اساس روان شناسي رشد، فرد داراي نيازهايي است که اگر به اين نيازها به موقع پاسخ داده نشود، عامل سرخوردگي فردي و يا تثبيت مي گردد. جوان در دوره ي نوجواني و جواني نيازهايي دارد که در اين مقاله به تعدادي از آن ها اشاره مي کنم.
- نياز به شناخت خود و محيط؛
- نياز به محبّت؛
- نياز به احترام و تکريم شخصيت؛
- نياز به عزّت نفس؛
- نياز به اعتماد به نفس؛
- نياز به تعلّق به گروه؛
- نياز به امنيّت و آرامش؛
- نياز به آزادي در استقلال عمل؛
- نياز به نشاط و شادابي و تفريح؛
- نياز به تحصيل و دانستن؛
- نياز به تشکّر و قدرداني؛
- نياز به آراستگي و زيبايي؛
- نياز به حضور فعّال در اجتماع؛
- نياز به همراه و مونس؛
- نياز به ازدواج؛
- نياز به معنويت و اخلاق؛
- نياز به تشويق؛
- نياز به گفت و گو و حرف زدن؛
- نياز به توجّه و شنيدن حرف هاي او؛
- نياز به شکوفايي و خلّاقيت و نوآوري؛
- نياز به تفکّر و تخيّل؛
- نياز به هنر و طرّاحي و نقّاشي.
- نياز به تحرّک و ورزش.
- نياز به دوستي و دوستان؛
- نياز به نظم و برنامه ريزي؛
- نياز به احساس مفيد بودن؛
- نياز به ارشاد و نصيحت؛
- نياز به انتخاب و شخصيت؛
- نياز به انتقاد؛
- نياز به تفاهم و درک و پذيرش؛
- نياز به کار و شغل؛
- نياز به تغذيه ي مناسب و بهداشت فردي؛
- نياز به استراحت و خواب؛

24. هنگام مواجهه با عصبانيت نوجوانان و جوانان

يکي از ويژگي هاي عاطفي دوره ي نوجوان خشم و عصبانيت است. نوجوان در مقايسه با دوره هاي قبل، بسيار زودتر عصباني مي شود و واکنش نشان مي دهد. بسياري از خانواده ها از عصباني شدن فرزند نوجوان خود خبر مي دهند. گاهي کوچک ترين حرفي نوجوان را عصباني مي کند. بهترين موضع گيري در مقابل نوجوان عصباني اين است که شما عصباني نشويد. با حفظ خون سردي خود، رفتاري معقول در پيش بگيريد و از عقب نشيني در مقابل از او و تسليم شدن در مقابل خواسته هاي او، تا حدّ ممکن پرهيز کنيد.
ناپلئون مي گويد:
«براي خاموش کردن آتش، بايد به او نزديک شد.»
وقتي نوجوان و جوان عصباني مي شود، بايد خود را به او نزديک کرد و با محبّت و صبر، آتش خشم او را خاموش کرد. مي گويند: «وقتي قايق نمي تواند از زير پل عبور کند، خراب کردن پل اشتباه است. بايد سطح آب را کاهش داد تا قايق از زير پل عبور کند! والدين در چنين مواقعي بايد در مقابل عصبانيّت جوان، عصبانيّت خود را کنترل کنند تا جوان آرام شود.

25. هميشه در دسترس نوجوانان و جوانان خود باشيد

گاهي والدين احساس مي کنند وقتي نوجوان و جوان در اين مقطع سنّي قرار گرفت، ديگر نياز به والدين ندارد و نبايد براي آنان وقت گذاشت؛ در صورتي که در دوره ي کودکي، والدين وقت بيشتري را بر فرزندان خردسال خود مي گذارند.
نوجوان و جوان نيازمند است در مواقع لزوم درکنار والدين باشد، احساس غربت و تنهايي در اين دوره، يکي از عوامل بروز افسردگي نوجوان است. لذا به والدين توصيه مي شود فرصت هايي را ايجاد کنند تا بتوانند به صورت هاي مختلف، مانند (حضور در باشگاه براي تمرين آنان، کتابخانه، اتاق مطالعه و يا ورزش کردن با آنان)، درکنار فرزندان خود باشند.

پي نوشت ها :

1. مکارم الاخلاق، ص 255.
2. محمّدي ري شهري، منتخب ميزان الحکمه، ص 363، شماره ي 405.
3. همان، شماره ي 4048.
4. غررالحکم و درر الکلم، ح 2568.
5. محمّدي ري شهري، ميزان الحکمه، ج 10، ص 712.
6. مکارم الاخلاق، ج1، ح 1624.
7. غررالحکم، ص 278.
8. سوره ي فرقان، آيه 63.
9. مجلّه ي زندگي، دفتر دوستي، مقاله ي دکتر گلزاري، ص 6.
10. سوره ي نوح، آيه 14.
11. حرف دل، ص 51.
12. حرف دل، ص 46 و 51.

منبع مقاله :
رفيعي محمدي، علي محمد، (1392)، من جوانم: ويژگي هاي دوره نوجواني و جواني، قم: انتشارات رسول اعظم (ص)، چاپ اول